Nieruchomość mieszkańców pierwotnie objęta była ogólnym planem zagospodarowania przestrzennego dopuszczającym zabudowę mieszkaniową. Po wygaśnięciu tego aktu nie został zachowany stan ciągłości planistycznej, lecz przez prawie dziesięć lat występowała tzw. luka planistyczna, kiedy to żaden akt prawa miejscowego nie regulował ładu przestrzennego na obszarze położenia wspomnianego gruntu. Następnie wszedł w życie miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, zgodnie z którym nieruchomość nie mogła być już przeznaczona na cele mieszkaniowe. W związku z tym właściciele nieruchomości wnieśli do sądu okręgowego powództwo o zasądzenie od gminy odszkodowania ze względu na ograniczenie możliwości zabudowy nieruchomości. Sąd okręgowy je uwzględnił. Także sąd apelacyjny – rozpoznający apelację gminy – ocenił, podobnie jak wcześniej sąd okręgowy, że spełniona została przesłanka zastosowania art. 36 ust. 1 upzp (przepis dotyczący zapłaty odszkodowania za tzw. szkodę planistyczną). Skoro bowiem wprowadzenie obecnego planu zagospodarowania przestrzennego wykluczyło możliwość zabudowy gruntu, która w świetle poprzedniego planu była dopuszczalna, to należy uznać, że w związku z uchwaleniem planu miejscowego korzystanie z nieruchomości zgodnie z dotychczasowym przeznaczeniem stało się niemożliwe lub istotnie ograniczone. Wniosek ten wynikał z porównania stanu ukształtowanego wcześniejszym i obecnym planem zagospodarowania przestrzennego, z pominięciem sytuacji nieruchomości w okresie luki planistycznej. W tej kwestii sąd apelacyjny stwierdził, że wystąpienie luki nie powinno być brane pod uwagę, gdyż obywatel nie może ponosić ujemnych konsekwencji zaniechań po stronie organów gminy, prowadzących do braku ciągłości planistycznej.
Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone (skargą kasacyjną gminy) orzeczenie i w uzasadnieniu swojej decyzji wskazał, że miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego w rozumieniu art. 140 zd. 1 kc wyznacza granice prawa własności nieruchomości. Uchwalenie lub zmiana planu mogą prowadzić do ograniczenia prawa własności określanego mianem tzw. wywłaszczenia faktycznego, co z kolei w świetle 21 ust. 2 Konstytucji RP uzasadnia powstanie obowiązku naprawienia tzw. szkody planistycznej. Z art. 36 ust. 1 pkt 1 upzp wynika przy tym, że podstawą do zapłaty odszkodowania jest zarówno wystąpienie stanu, w którym miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego uniemożliwia lub znacząco ogranicza korzystanie z nieruchomości w dotychczasowy sposób, jak i przypadku, w którym uniemożliwienie lub istotne ograniczenie dotyczy korzystania z gruntu w sposób zgodny z jego dotychczasowym przeznaczeniem – względnie sytuacji realizującej obie te przesłanki (alternatywa łączna).
Sąd Najwyższy za nietrafne uznał stanowisko, które – w razie zaistnienia luki planistycznej –ocenę wystąpienia przesłanek zastosowania art. 36 ust. 1 pkt 1 upzp sprowadza do prostego porównania planu aktualnie obowiązującego z poprzednim aktem prawa miejscowego. Plan, który wygasł, przestaje być bowiem źródłem ograniczeń w przeznaczeniu lub sposobach korzystania z nieruchomości, a w konsekwencji nie może stanowić punktu odniesienia dla oceny skali i dotkliwości ograniczeń wynikających z nowego planu miejscowego. Badanie skutków, o których mowa w art. 36 ust. 1 pkt 1 upzp, powinno mieć za podstawę porównanie stanu sprzed uchwalenia planu ze stanem po jego wprowadzeniu. W celu weryfikacji, czy doszło do pozbawienia lub ograniczenia perspektyw czynienia użytku z nieruchomości, konieczne jest zatem ustalenie dotychczasowego sposobu korzystania z gruntu, obejmującego nie tylko faktycznie praktykowane, lecz także – z perspektywy planistycznej – potencjalne, a zarazem realne formy czynienia użytku z nieruchomości.
Wyrok Sądu Najwyższego z 26 stycznia 2024 r., sygn. akt II CSKP 1657/22
