W 1894 roku podczas szkolnej wycieczki nauczyciel Meyrowski z Rzucewa, spacerując w pobliżu morskiego brzegu, natknął się na fragmenty glinianych naczyń i narzędzi z krzemienia. Zainteresowany tym odkryciem dwa lata później Hugo Connventza przeprowadził pierwsze badania wykopaliskowe, a 30 lat po nim przez trzy lata kopał prof. Józef Kostrzewski z pierwszymi studentami archeologii Uniwersytetu Poznańskiego. Potwierdzono, że w trakcie wycieczki szkolnej odkryto osadę łowców fok z przełomu III i II tysiąclecia przed naszą erą (oraz osadę z V tysiąclecia p.n.e.). Już w latach 20. ubiegłego wieku stanowisko archeologiczne na Cyplu Rzucewskim uznano za stanowisko przewodnie do badań kultury i gospodarki plemion rybackich zamieszkujących nad Zatoką Gdańską ponad 6 tys. lat temu.
Dziś w Rzucewie, w miejscu znaleziska sprzed ponad 100 lat, oprócz ciągle prowadzonych badań funkcjonuje Park Kulturowy „Osada Łowców Fok w Rzucewie, gmina Puck”, wybudowany z udziałem środków unijnych za ponad 2 mln zł. To jeden z 35 parków kulturowych funkcjonujących w naszym kraju (stan na styczeń 2018 roku) – według ekspertów najlepiej funkcjonujący. O jego sukcesie może świadczyć frekwencja, która w 2013 roku wynosiła niespełna 2000 osób, a w 2017 roku – pięć razy więcej.
Od planu zagospodarowania do budowy
Nie od razu Rzym zbudowano. Nie inaczej było w przypadku parku kulturowego w Rzucewie. Prace przygotowawcze rozpoczęto w 2007 roku, kiedy to Rada Gminy Puck uchwaliła miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, zawierający zapis o planowanym utworzeniu parku kulturowego i przeznaczeniu terenu na ten cel. W kolejnym roku archeolodzy pod przewodnictwem Danuty Król, kustosza Muzeum Archeologicznego w Gdańsku, przygotowali koncepcję. Najważniejszym założeniem było, aby budowa w jak najmniejszym stopniu ingerowała w niezniszczony nadmorski krajobraz, a planowane rekonstrukcje archeologiczne usytuowane były w miejscach dawnych badań wykopaliskowych. Koncepcja przewidywała między innymi: odbudowę chaty kaszubskiej, w której dziś znajduje się stała ekspozycja archeologiczna, zaplecze gospodarcze i organizacyjne parku, wytyczenie ścieżki dydaktycznej na terenie Cypla Rzucewskiego, przy którym zostały usytuowane rekonstrukcje obiektów archeologicznych, określenie miejsc postojowych. Zdefiniowano w niej również przyszłą działalność parku: edukacyjną, rekreacyjną i badawczą.
W 2008 roku rada gminy podjęła uchwałę o tworzeniu parku, a rok późniejna zlecenie gminy wykonano projekt dokumentacji budowlanej. Przewidywał on zarówno budowę parku, jak i polepszenie infrastruktury drogowej na terenie wsi.Wreszcie w 2012 roku gmina dostała dofinansowanie. Środki pochodziły z Programu Operacyjnego „Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich 2017–2013”. Prace trwały dwa lata, do 2013 roku.
Park kulturowy jest formą ochrony zabytków. Tworzony jest w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej – definicja z art. 16 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 r.
W związku z tym, że część parku znajduje się na terenie Lasów Państwowych Nadleśnictwa Wejherowo, już na etapie koncepcji przeprowadzone zostały uzgodnienia dotyczące wykorzystania części leśnej dla potrzeb budowy. Dotyczyło to m.in. wytyczenia ścieżki dydaktycznej, budowy rekonstrukcji archeologicznych i platformy widokowej.
Obecnie park kulturowy znajduje się w zarządzie Ośrodka Kultury, Sportu i Turystyki w Gminie Puck, który na bieżąco współpracuje z archeologami i konserwatorem zabytków . W naszej rozmowie z Danutą Król archeolożka wskazuje, że przy tworzeniu parku istotne jest: określenie, jakie wartości chcemy chronić, jak chcemy je pokazać, jaka ma być oferta dla odwiedzających. Rozmówczyni dodaje, że parki kulturowe zgodnie z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami powołuje rada gminy, dlatego istotne jest przekonanie radnych do podjęcia takiej uchwały. W przypadku Rzucewa takimi argumentami były: bogate dziedzictwo kulturowe związane z tradycją łowiecko-rybacką, niezniszczony nadmorski krajobraz kulturowy i przyrodniczy, uregulowana własność terenu (Urząd Gminy Puck oraz Lasy Państwowe), tradycyjne miejsca spacerów (niezabudowany brzeg morski), ścieżka rowerowa biegnąca wzdłuż Zatoki Puckiej, ślady zabudowy dawnej wsi Kruszwica, tradycja miejsca – pierwsze badania archeologiczne nad polskim morzem w okresie międzywojennym, możliwość stworzenia całorocznej oferty dydaktycznej, edukacyjnej i rekreacyjnej dla mieszkańców i turystów.
Do zobaczenia
Na odwiedzających osadę czeka między innymi odbudowana chata kaszubska, w której znajdują się dwie stałe wystawy. Pierwsza prezentuje zabytki z badań wykopaliskowych, druga ekspozycja traktuje o pradziejach gminy Puck i strefy nadmorskiej. Jest też trzecia sala ekspozycyjna, w której pokazywane są wystawy czasowe związane m.in. z historią wsi i regionu nadmorskiego. W ostatnich trzech latach prezentowane były m.in. „Rybołówstwo w rzucewskiej osadzie”, „Kamienie z rzucewskiej osady”, „ Archeolodzy nad polskim morzem 1918–1939”.
Do spacerów zachęca ścieżka dydaktyczna, przy której znajdują się rekonstrukcje dawnej chaty słupowej, półziemianki, grobu, „chaty szamana”, pracowni siekier kamiennych, pieca garncarskiego. Ścieżka dydaktyczna łączy się ze ścieżką rowerową. Na terenie parku zachowały się zabudowania dawnej wsi Kruszwica, m.in. dwa domy mieszkalne (tzw. czworaki), piwniczki do przechowywania zapasów. Do dziś przy kapliczce odbywają się nabożeństwa majowe. Panoramę Półwyspu Helskiego można podziwiać z usytuowanej na klifie platformy widokowej. Park jest terenem ogólnodostępnym, jedynie chata kaszubska wraz z ekspozycjami ma określone godziny otwarcia i bilety wstępu.
Dla każdego coś dobrego
Urzędnicy przygotowali ofertę tak, aby była skierowana do wszystkich grup wiekowych, osób indywidualnych i grup zorganizowanych. Obejmuje m.in. oprowadzanie po wystawach i ścieżce dydaktycznej z przewodnikiem, udział w zajęciach plastycznych (np. garncarstwo), w pokazach archeologii doświadczalnej, wykłady i lekcje dotyczące historii i przyrody regionu nadmorskiego, zajęcia komputerowe (jest sala komputerowa). W chacie kaszubskiej jest możliwość rozpalenia ogniska.
Stała oferta to jedynie część tego, co park ma do zaproponowania. Odbywają się imprezy edukacyjne, sportowe i rekreacyjne. Jedne są wpisane w kalendarz na stałe, np. Noc Muzeów, Gminny Festiwal Nauki, festyny kulturowe: Sobótka, Łowisko, Dzień Bursztynu, Letnie Dni z archeologią, Europejskie Dni Dziedzictwa oraz turniej w rzucaniu oszczepem z epoki kamienia, Bieg o Puchar Komendanta Policji w Powiecie Puckim. Inne wydarzenia –spotkania wędkarzy, leśników, specjalistów z różnych dziedzin kultury – organizowane są doraźnie. Niedawno odbyły się Europejskie Dni Dziedzictwa, za które pracownicy parku zostali wyróżnieni przez Narodowy Instytut Dziedzictwa. W czasie imprez swoje prace wystawiają miejscowi artyści, można zatem zobaczyć charakterystyczny dla tego regionu haft kaszubski, rzeźbę, malarstwo. Dużym zainteresowaniem cieszą się spotkania z miejscowym zielarzem i fitoterapeutą, który odkrywa tajemnice ziół.
Urzędnicy na bieżąco dbają, aby turyści znali ofertę parku, trafili do niego, a kiedy już zawitają, żeby czuli się w nim jak najlepiej. Gminny Ośrodek Kultury przygotowuje foldery, zamieszcza informacje w przewodnikach turystycznych. O każdej planowanej imprezie można dowiedzieć się ze strony internetowej i profilu na Facebooku: Urzędu Gminy w Pucku, Ośrodka Kultury Sportu i Turystyki, parku kulturowego. O imprezach informują też miejscowe media.
Park nie tylko dla turystów
Choć budowa parku służyła przede wszystkim ochronie miejsca i pokazaniu turystom dziedzictwa Rzucewa, to zyskali również sami mieszkańcy. Miejsce sprzyja integracji społeczności lokalnej. Odbywają się coroczne Gminne Sobótki, nabożeństwa majowe, miejscowi artyści prezentują swoją twórczość. Dzieci i młodzież szkolna w czasie lekcji poznaje historię małej ojczyzny. Trzeba też wspomnieć, że to przecież mieszkańcy Rzucewa przez wiele lat uczestniczyli w prowadzonych w tym miejscu badaniach archeologicznych. Przed powstaniem parku organizowali wspólnie z archeologami imprezy promujące historię ich wsi. Przekonanie, że ich długoletnia praca na wykopaliskach przyczyniła się do powstania parku, jest dla nich ogromną wartością.
