Samorząd lokalny pełni ważną rolę w przeciwdziałaniu uzależnieniom. Od 1 kwietnia 2023 r., na podstawie ustawy z 26 października 1982 r, o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (DzU 2023.2151) oraz z ustawy z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (DzU 2023.1939) samorząd ma obowiązek przyjmować i realizować gminne programy profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii. Elementem działań edukacyjnych i profilaktycznych prowadzonych w ramach gminnych programów jest również przeciwdziałanie uzależnieniom behawioralnym. W ramach profilaktyki uzależnień podejmowane są przede wszystkim działania z zakresu profilaktyki uniwersalnej, ale również selektywnej i wskazującej.
Podstawy prawne
Zadania gmin w zakresie przeciwdziałania uzależnieniom są zadaniami własnymi, a samorząd ma wskazane źródło finansowania, czyli dochody z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych. Według z art. 18 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, dochody z opłat za zezwolenia wydane na podstawie tegoż artykułu lub oraz dochody z opłat określonych w art. 11 wykorzystywane będą na realizację gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii, a także zadań realizowanych przez placówkę wsparcia dziennego, w której mowa w art. 9 pkt 2 ustawy z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, w ramach gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii, o którym mowa w art. 4 ust. 2 – i nie mogą być przeznaczane na inne cele.
Zgodnie z art. 9ust. 4 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi,gmina przeznacza środki, o których mowa w ust. 3 pkt 1, na działania mające na celu realizację lokalnej międzysektorowej polityki przeciwdziałania negatywnym skutkom spożywania alkoholu.
Czym jest profilaktyka uzależnień?
Z definicji: profilaktyka to świadome działanie nastawione na jednostki lub grupy społeczne, mające na celu przeciwdziałanie problemom zanim one wystąpią. Do działań tego typu zaliczamy identyfikowanie jednostek lub grup zagrożonych w celu podejmowania interwencji we wczesnej fazie powstawania zachowań ryzykownych lub problemowych. Profilaktyka jest zatem działaniem uprzedzającym, a nie naprawczym, dlatego nie zaliczamy do niej leczenia uzależnień lub post-rehabilitacji po leczeniu uzależnienia. Umiejscawianie profilaktyki w całym systemie oddziaływań w obszarze uzależnień przedstawia wykres.
Profilaktyka uzależnień ma zaś na celu ograniczanie rozmiarów używania lub nadużywania substancji psychoaktywnych, ale także zapobieganie szkodom zdrowotnym i społecznym. Jej celem jest np. zapobieganie inicjacjom używania lub/i opóźnienie tej inicjacji. Używanie substancji psychoaktywnych może prowadzić do występowania zachowań problemowych, takich jak konflikty z prawem, problemy w relacjach z innymi czy problemy w nauce.
Społeczność lokalna na bazie diagnozy sytuacji podejmuje decyzje, jakie działania należy podjąć. Istnieją zasoby wiedzy, które mogą pomóc lokalnym władzom w analizie sytuacji, jak również wyborze późniejszych interwencji, które trzeba podjąć.
Wyróżniamy trzy podstawowe typy profilaktyki uzależnień:
1. profilaktyka uniwersalna, czyli działania kierowane do całej populacji, bez względu na stopień ryzyka wystąpienia zachowań problemowych lub zaburzeń psychicznych, i dotyczące zagrożeń znanych, rozpowszechnionych w znacznym stopniu – np. przemocy czy używania substancji psychoaktywnych. Ich celem jest przeciwdziałanie pierwszym próbom podejmowania zachowań ryzykownych, wzmacnianie czynników chroniących i redukcja czynników ryzyka, ograniczanie inicjacji w zakresie różnych zachowań ryzykownych oraz zapobieganie nowym przypadkom. Na tym poziomie wykorzystywana jest ogólna wiedza na temat zachowań ryzykownych, czynników ryzyka i chroniących, danych epidemiologicznych (głównie wyników badań naukowych dotyczących między innymi używania substancji psychoaktywnych, informacji o wieku inicjacji itp.);
2. profilaktyka selektywna, czyli działania kierowane są do grup zwiększonego ryzyka (osób narażonych na działanie poważnych czynników ryzyka). To m.in. dzieci osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych, dzieci przysposobione, uczniowie z problemami szkolnymi, miłośnicy szalonych imprez itp. Główne działania polegają tu na dostarczaniu informacji i uczeniu najważniejszych umiejętności życiowych, z uwzględnieniem specyfiki problemów jednostki lub grupy. Dla dzieci i młodzieży znajdujących się w grupie podwyższonego ryzyka organizowane są indywidualne lub grupowe działania profilaktyczne (np. terapia pedagogiczna, treningi umiejętności społecznych, socjoterapia);
3. profilaktyka wskazująca, czyli działania kierowane są do jednostek, których zachowania zaczynają być wysoce ryzykowne (np. nastolatki upijające się w weekendy) i widać sygnały, że pojawiają się już poważne problemy związane z ich zachowaniem (np. kłopoty z policją, w domu itp.). Główne działania w tym przypadku to indywidualna diagnoza przyczyn oraz interwencja. Działania te wymagają specjalistycznego przygotowania, dlatego na tym poziomie w profilaktykę częściej angażują się różne instytucje zewnętrzne, przygotowane do prowadzenia pomocy psychologicznej lub medycznej.
Dodajmy tu jeszcze definicję promocji zdrowia psychicznego, czyli wszelkich działań mających na celu polepszenie jakości życia i dobrostanu psychicznego całej populacji, w tym również osób z problemami zdrowia psychicznego i ich opiekunów (rodzin, przyjaciół, bliskich). Cele te można zrealizować poprzez opracowanie i wprowadzenie w życie skutecznych planów działań (programów) promujących zdrowie psychiczne.
Programy rekomendowane
Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom (KCPU) prowadzi od 2010 roku system rekomendacji we współpracy z Ośrodkiem Rozwoju Edukacji MEN oraz Instytutem Psychiatrii i Neurologii. W jego ramach dokonywana jest ocena programów z obszarów promocji zdrowia psychicznego, profilaktyki uzależnień oraz programów profilaktyki innych zachowań problemowych (ryzykownych) dzieci i młodzieży. Zgłoszone do systemu programy są badane pod kątem spełnienia standardów – szczegółowych wymagań odnoszących się do jakości programu jako całości, a także poszczególnych etapów jego realizacji, tj. etapu diagnozy i oceny potrzeb, wyboru grupy docelowej, planowania celów i sposobów ich realizacji, zapewnienia jakości realizacji oraz monitorowania i oceny efektów programu w trakcie ewaluacji. Programy ocenione pozytywnie mogą być – w zależności od stopnia spełnienia standardów – zakwalifikowane na jeden z trzech poziomów jakości. W bazie znajduje się 27 programów profilaktycznych, których opisy zawarto na stronie programyrekomendowane.pl. Ta strona jest również dobrym źródłem wiedzy o skutecznych programach profilaktycznych.
Warto zwrócić uwagę, że działania profilaktyczne najlepiej rozpoczynać jak najwcześniej. Jeden z rekomendowanych programów, który znajduję się w systemie, to program Przyjaciele Zippiego, którego adresatem są dzieci w wieku 5–8 lat. Program może być zatem realizowany już w przedszkolu.
Dane zbierane przez KCPU pokazują, że coraz więcej jednostek samorządu terytorialnego finansuje programy rekomendowane. Według ankiety KCPU G-1, która corocznie wypełniana jest przez samorządy terytorialne, ponad 1000 gmin w Polsce finansowało realizację chociaż jednego programy z systemu rekomendacji.
Liczba programów rekomendowanych finansowanych przez gminy
Europejskie standardy jakości w profilaktyce uzależnień
Międzynarodowy projekt pt. „European standards in evidence for drug prevention” (Europejskie standardy jakości w profilaktyce uzależnień, EDPQS), współfinansowany przez Komisję Europejską, miał dostarczyć decydentom i specjalistom wspólnie uzgodnionych standardów programów profilaktycznych opartych na solidnych podstawach metodologicznych. Standardy są pomocne w wyborze, rozpowszechnianiu lub opracowaniu najlepszych praktyk w obszarze profilaktyki uzależnień. Podstawą tego projektu był przegląd literatury zawierającej informacje na temat istniejących standardów, wytycznych lub wskazówek dotyczących profilaktyki uzależnień.
Wynikiem projektu było stworzenie opracowania pt. „Europejskie standardy jakości w profilaktyce uzależnień od narkotyków”, które zostało opublikowane w 2011 r. przez Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (EMCDDA, agenda Komisji Europejskiej). Polskie wydanie zostało sfinansowane ze środków Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii (obecnie Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom). Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej wydało także krótki przewodnik dotyczący europejskich standardów.
Standardy nie narzucają żadnych strategii ani interwencji, a skupiają się na strukturalnych i proceduralnych aspektach działalności profilaktycznej (np. sposobach angażowania uczestników). Standardy stanowią zatem model postępowania w zakresie planowania, wdrażania i ewaluowania działań z obszaru profilaktyki uzależnień od narkotyków. Pomagają określić z poziomu europejskiego, czym jest wysokojakościowa profilaktyka uzależnień. W ramach kolejnego międzynarodowego projektu przygotowano cztery poradniki. Materiały te mogą stanowić pomoc dla wszystkich osób zaangażowanych w profilaktykę w procesie doskonalenia własnego warsztatu w oparciu o solidne dowody naukowe.
Cztery poradniki dotyczące europejskich standardów
– Poradnik nr 1 (toolkit) dla decydentów kierowany jest do twórców, kierowników oraz realizatorów lokalnych strategii przeciwdziałania uzależnieniom. Celem tej publikacji jest pomoc w dbaniu o jakość wspieranych przez nich działań profilaktycznych bądź – w przypadku, gdy decydują o tym, jakie programy mają być wybrane – pomoc w wyborze najlepszej oferty programu profilaktycznego.
– Poradnik nr 2 „Przegląd i poprawa jakości działań profilaktycznych” ma na celu wsparcie twórców programów profilaktycznych oraz wypełnienie luki pomiędzy nauką a praktyką. W szczególności może on stanowić pomoc w planowaniu bądź wdrażaniu programów profilaktycznych. Celem poradnika jest wsparcie i promocja samodzielnego uczenia się, autorefleksji i samodoskonalenia.
– Poradnik nr 3 „Prowadzenie szkoleń na temat wdrażania standardów jakości” przeznaczony jest dla osób, które chciałyby zorganizować szkolenie na temat jakości w profilaktyce uzależnień od narkotyków. To interesujący materiał dla osób pracujących w samorządzie lokalnym lub wyspecjalizowanych firm szkoleniowych (np. dostawców kursów), a także praktyków, którzy zapewniają szkolenia dla osób pracujących w organizacjach pozarządowych, wykładowców uniwersyteckich czy nauczycieli.
– Poradnik nr 4 „Promocja standardów jakości w różnych kontekstach” zawiera opis ośmiu projektów, w ramach których wykorzystano EDPQS do promocji standardów jakości w profilaktyce uzależnień od narkotyków. Opisane projekty dają możliwość skorzystania z doświadczeń osób, które pracowały już z EDPQS. Poradnik ten zawiera podsumowanie najważniejszych zaleceń wypływających z tych projektów. Ponadto uwzględnia wiele praktycznych ćwiczeń, które pomagają w odniesieniu treści i zaleceń do konkretnego kontekstu adaptacji. Znalazły się tu przykłady z Polski, Węgier, Chorwacji, Holandii, Niemiec, Belgii oraz Szwecji pokazujące różną implementację standardów przez kilka podmiotów. Poradniki dostępne są na stronie kcpu.gov.pl
Europejski Program Profilaktyki
W ramach międzynarodowej współpracy opracowano także Europejski Program Profilaktyki (European Universal Prevention Curriculum, EUPC). Celem tej inicjatywy jest wdrożenie ustandaryzowanego programu szkoleń profilaktycznych w Europie i poprawa ogólnej skuteczności profilaktyki. Szkolenia z Europejskiego Programu Profilaktyki pomagają kluczowym interesariuszom w podejmowaniu decyzji dotyczących działań profilaktycznych w oparciu o aktualną wiedzę na temat skutecznych programów. W ramach Europejskiego Programu Profilaktyki przekazywana jest wiedza dotycząca profilaktyki realizowanej w różnych miejscach: szkole, środowisku lokalnym czy rodzinie. W efekcie odbiorcy szkoleń mogą wykorzystać wiedzę do zdecydowania, jakie działania należy wspierać i finansować na poziomie lokalnym. W Polsce szkolenia są adresowane przede wszystkim do przedstawicieli samorządu lokalnego.
Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom będzie realizować szkolenia Europejskiego Programu Profilaktyki dla samorządu lokalnego we współpracy z władzami samorządowymi województw: mazowieckiego, opolskiego, łódzkiego, kujawsko-pomorskiego, zachodniopomorskiego, małopolskiego, świętokrzyskiego oraz dolnośląskiego. Przedstawiciele samorządu lokalnego z powyższych województw zainteresowani udziałem w szkoleniach proszeni są o kontakt z autorem artykułu.
Fot. Freepik
