Fot. Fotolia
Problemowym zagadnieniem jest wykonywanie czynności faktycznych w trakcie pozostawania na zwolnieniu chorobowym i pobierania zasiłku. W czasie zwolnienia lekarskiego pracownik jest czasowo zwolniony z obowiązku świadczenia pracy i wykonywania innych czynności mających związek z pracą (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 14 stycznia 1999 r., III AUa 1221/98, PP Nr 9/1999). W czasie choroby pracownik nie może świadczyć pracy, nie oznacza to jednak, że wtedy nie jest zdolny do składania oświadczeń woli.
Pracujesz – tracisz zasiłek
Art. 17 ust. 1 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniu pieniężnym z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (DzU 1999 nr 60, poz. 636 z późn. zm.) stanowi, że ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia, traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia. Nie ma przy tym znaczenia, czy praca w trakcie zwolnienia lekarskiego była wykonywana stale czy sporadycznie, w miejscu pracy czy w domu, czy przyczyniła się do pogorszenia stanu zdrowia pracownika oraz czy pracownik otrzymał za nią wynagrodzenie. Sporadyczne, nieprzewidziane okoliczności mogą usprawiedliwiać wykonywanie pracy w trakcie zwolnienia lekarskiego i nie pozbawiać prawa do zasiłku chorobowego.
Pracownik może w okresie zwolnienia lekarskiego podpisać wypowiedzenie przez pracodawcę dotychczasowych warunków płacy i pracy, w trybie określonym w art. 42 Kodeksu pracy (wypowiedzenie zmieniające), nie ma też przeszkód, aby w formie aneksu do umowy zostało zawarte porozumienie co do wysokości wynagrodzenia.
Wątpliwości, czy to praca
O tym czy wykonywane czynności mogą być uznane za „pracę” decyduje charakter stosunku prawnego, na podstawie którego są wykonywane i rodzaj tych czynności, do których zalicza się również prowadzenie własnej działalności gospodarczej. Jedynie wykonywanie formalnoprawnych czynności związanych z funkcjonowaniem firmy w okresie choroby osoby prowadzącej działalność, nie powoduje utraty przez nią prawa do zasiłku. Chodzi tu przede wszystkim o czynności, których nie może zaniechać w okresie choroby osoba prowadząca działalność jednoosobowo i będąca jednocześnie pracodawcą, niezbędnych do funkcjonowania firmy, np. podpisanie, ale nie sporządzanie dokumentów finansowych. Taka wymuszona okolicznościami sporadyczna aktywność, w niektórych przypadkach może usprawiedliwiać zachowanie prawa do zasiłku chorobowego.
W opinii Sądu Najwyższego, samo podpisywanie faktur nie świadczy o prowadzeniu działalności gospodarczej. Jeżeli przedsiębiorca nie wykonywał w trakcie zwolnień lekarskich pracy zarobkowej - nie nadzorował zatrudnionych pracowników, nie obsługiwał klientów, nie dokonywał zaopatrzenia sklepu – prawo do zasiłku nadal mu przysługuje, a samo podpisywanie dokumentów finansowych sporządzonych przez inną osobę nie może być traktowane jako wykonywanie działalności gospodarczej. Zaprzestanie prowadzenia działalności w razie choroby właściciela firmy oznaczałoby konieczność jej likwidacji, zwalniania pracowników z pierwszym dniem jego choroby i obowiązek wypłacenia im należności za okres wypowiedzenia.
Za pracę należy uznać:
- okresowy udział pracownika będącego członkiem rady nadzorczej spółki akcyjnej w posiedzeniach rady nadzorczej i wykonywanie czynności nadzorczych (wyrok Sądu Najwyższego z 20 stycznia 2005 r. sygn. akt I UK 154/04 OSNP z 2005 r. nr 19, poz. 307)
- udział adwokata - członka zespołu adwokackiego w rozprawach (wyrok Sądu Najwyższego z 23 października 1986 r. sygn. akt II URN, 134/86 - PiZS z 1987 r. nr 4),
- odpłatne wykonywanie przez radcę prawnego czynności zawodowych, np. podpisywanie dokumentów, reprezentowanie przed sądem, sporządzanie pism procesowych (wyrok Sądu Najwyższego z 14 grudnia 2005 r. sygn. akt III UK 120/05 - OSNP z 2006 r. nr 21-22, poz. 338),
- zawarcie przez przedsiębiorcę w okresie pobierania zasiłku chorobowego umowy o pracę z nowym pracownikiem w ramach prac interwencyjnych (wyrok Sądu Najwyższego z 5 czerwca 2008 r. sygn. akt III UK 11/08 - OSNP z 2009 r. nr 21-22, poz. 292).
Nie można uznać za wykonywanie pracy zarobkowej w okresie orzeczonej niezdolności do pracy:
- udziału wspólnika spółki cywilnej, którego wkład nie polega na świadczeniu usług, w zysku wypracowanym przez innych wspólników (wyrok Sądu Najwyższego z 12 maja 2005 r. sygn. akt I UK 275/04 - OSNP z 2006 r. nr 3-4, poz. 59),
- udziału radnego w posiedzeniach zarządu miasta i uzyskiwaniu z tego tytułu diet - nie są one bowiem wynagrodzeniem za pracę, a jedynie ekwiwalentem, rekompensatą za stracony czas i poniesione wydatki. W tym przypadku może zaistnieć konieczność wyjaśnienia, czy jednak udział w posiedzeniach zarządu nie spełnia przesłanek wykorzystywania zwolnienia lekarskiego niezgodnie z jego celem. Będzie to wymagało zasięgnięcia opinii lekarza leczącego,
- udziału w akcjach ratowniczych członków ochotniczej straży pożarnej, jakkolwiek uprawniający do otrzymania ekwiwalentu ustalonego według art. 28 ust. 2 ustawy z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (DzU z 2009 r. nr 178, poz. 1380).
Podpisywanie sprawozdań finansowych
Artykuł 52 ust. 2 ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości (DzU z 2009 r. nr 152, poz. 1223), stanowi, iż sprawozdanie finansowe - oprócz kierownika jednostki - podpisuje osoba, której powierzono prowadzenie ksiąg rachunkowych. Na przykład, jeśli na głównym księgowym spoczywa odpowiedzialność za prowadzenie ksiąg rachunkowych jednostki, to powinien on podpisać sprawozdanie finansowe. Gdyby kierownik jednostki powierzył (na czas przebywania głównego księgowego na zwolnieniu lekarskim) obowiązki prowadzenia ksiąg rachunkowych innej osobie, główny księgowy nie byłby wówczas osobą zobowiązaną do podpisania sprawozdania finansowego.
Ustalenie przez pracodawcę, że doszło do wykorzystywania zwolnienia lekarskiego niezgodnie z jego przeznaczeniem, może być uznane za naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych i stanowić uzasadnioną przyczynę rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia, jeśli pracownikowi można przypisać winę, co najmniej w postaci rażącego niedbalstwa. Jednak rozwiązanie umowy o pracę w trybie art. 52 Kp jako nadzwyczajny sposób rozwiązania stosunku pracy powinno być stosowane przez pracodawcę wyjątkowo i z ostrożnością. Musi być uzasadnione szczególnymi okolicznościami (wyrok Sądu Najwyższego z 21 września 2005 r., II PK 305/04, MoPr-wkł. Nr 12/2005), gdy czyn pracownika stanowi zagrożenie dla interesów pracodawcy (wyrok Sądu Najwyższego z 25 stycznia 2005 r., I PK 153/04, MoPr Nr 7/2005). O zwolnieniu w tym trybie decyduje jednostkowy czyn, a nie przebieg dotychczasowej pracy (wyrok Sądu Najwyższego z 2 grudnia 2004 r., I PK 86/04, MoP Nr 14/2005).
Kontrola prowadzona przez pracodawcę
Obowiązek przeprowadzania przez płatnika składek – pracodawcę kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy z powodu choroby lub konieczności sprawowania opieki, wynika z przepisu art. 68 ust. 1 pkt 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Obowiązek kontroli pracodawcy, który zgłasza do ubezpieczenia chorobowego powyżej 20 ubezpieczonych. Kontrolę prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy pracowników zatrudnionych u pracodawców zgłaszających do ubezpieczenia chorobowego nie więcej niż 20 ubezpieczonych przeprowadzają upoważnieni pracownicy oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, który jest płatnikiem zasiłków dla tych pracowników. Szczegółowy tryb i zasady przeprowadzania kontroli wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy określają przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 lipca 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy oraz formalnej kontroli zaświadczeń lekarskich (DzU nr 65, poz. 743).
Pracownik, który w czasie niezdolności do pracy orzeczonej zaświadczeniem lekarskim wystawionym na druku ZUS ZLA wykonuje pracę zarobkową lub wykorzystuje to zwolnienie niezgodnie z jego celem, - traci prawo do zasiłku chorobowego. Zasiłek chorobowy nie przysługuje w takim przypadku za cały okres objęty zaświadczeniem lekarskim, w czasie którego została stwierdzona choćby jedna z tych okoliczności. Okres niezdolności do pracy, za który pozbawia się prawa do zasiłku z powodu niezgodnego z prawem wykorzystywania zwolnienia lekarskiego od pracy, wlicza się do okresu zasiłkowego tj. do okresu, przez który pracownikowi przysługują świadczenia z tytułu niezdolności do pracy. To oznacza, że okres wypłaty świadczeń z tytułu niezdolności do pracy jest krótszy o okres, za który pozbawiono prawa do świadczeń.
Zasady te dotyczą także wynagrodzenia z tytułu niezdolności do pracy z powodu choroby, wypłacanego na podstawie art. 92 Kodeksu pracy przez pracodawcę z jego środków za okres 33 dni, a w przypadku pracowników, którzy ukończyli 50 rok życia - za okres 14 dni niezdolności do pracy w roku kalendarzowym.
A zatem pracodawca może przeprowadzić kontrolę prawidłowości wykorzystywania zwolnienia lekarskiego od pracy także za okres, za który pracownikowi przysługuje wynagrodzenie za czas choroby wypłacane ze środków pracodawcy.
Konsekwencje
Jeżeli zostanie ustalone, że pracownik w czasie niezdolności do pracy wykonuje pracę zarobkową lub wykorzystuje zwolnienie lekarskie od pracy niezgodnie z jego celem, traci prawo do wynagrodzenia za czas choroby za cały okres niezdolności do pracy objęty zaświadczeniem lekarskim ZUS ZLA. Wynika to z przepisu art. 92 § 3 pkt 2 Kp, zgodnie z którym prawo do wynagrodzenia za czas choroby nie przysługuje we wszystkich przypadkach, w których nie przysługuje prawo do zasiłku chorobowego. Okres, za który w wyniku kontroli pozbawiono prawa do wynagrodzenia, podlega wliczeniu do okresu 33 lub odpowiednio 14 dni, za który pracodawca w danym roku kalendarzowym jest obowiązany wypłacić to wynagrodzenie.
Kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy może podlegać każde zwolnienie bez względu na wskazania lekarskie zamieszczone na zaświadczeniu lekarskim na druku ZUS ZLA „chory powinien leżeć” lub „chory może chodzić”. Adnotacja lekarza wcale nie oznacza, że pracownik w okresie zwolnienia lekarskiego może wykonywać uciążliwe czynności, a w szczególności, że w okresie tego zwolnienia może wykonywać pracę (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 12 listopada 2002 r. sygn. akt III AUa 3189/01 - Pr. Pracy z 2003 r. nr 10, poz. 43).
Taka adnotacja upoważnia niezdolnego do pracy pracownika do wykonywania zwykłych czynności życia codziennego takich jak np.:
- udanie się na zabiegi,
- udanie się na rehabilitację,
- udanie się na kontrolną wizytę lekarską,
- udanie się na codzienne zakupy podstawowych artykułów żywności,
- udanie się do apteki w celu realizacji recepty na leki,
- wyjazd na okres leczenia do rodziny, jeżeli pracownik wskazał pracodawcy miejsce pobytu.
W sytuacji, gdy z ustaleń kontroli wynika, że w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracownik wykonywał czynności niezbędne dla zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, bo nie było innych domowników mogących wykonać te czynności nie można uznać, że pracownik wykorzystywał zwolnienie lekarskie niezgodnie z jego celem, nawet w przypadku adnotacji na zwolnieniu lekarskim „Chory powinien leżeć”.
W przypadku, gdy pracodawca po dokonaniu kontroli ma wątpliwości, czy należy uznać że pracownik wykorzystywał zwolnienie lekarskie od pracy niezgodnie z jego celem, może wystąpić o ich rozstrzygnięcie do właściwego oddziału ZUS. Gdy będzie to niezbędne, oddział ZUS wystąpi o opinię do lekarza leczącego, czy okoliczności ustalone w wyniku kontroli można uznać za niewłaściwe wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego. W razie sporu z pracownikiem oddział ZUS wydaje decyzję o pozbawieniu prawa do zasiłku lub świadczenia rehabilitacyjnego, która zawiera pouczenie o przysługujących pracownikowi środkach odwoławczych. Od decyzji pracownikowi przysługuje odwołanie do sądu rejonowego-sądu pracy i ubezpieczeń społecznych. ZUS nie jest właściwy do rozstrzygania sporów dotyczących wynagrodzenia wypłacanego ze środków pracodawcy za okresy niezdolności do pracy z powodu choroby.
W przypadku kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnienia z powodu konieczności sprawowania opieki nad dzieckiem lub innym chorym członkiem rodziny, kontrolujący oprócz sprawdzenia, czy pracownik korzysta ze zwolnienia w sposób prawidłowy, powinien także ustalić, czy poza ubezpieczonym we wspólnym gospodarstwie domowym nie pozostają inne osoby mogące sprawować opiekę nad chorym. Wyjątkiem jest sprawowanie opieki nad dzieckiem do lat 2.
