Przed przystąpieniem do wykonywania mandatu radni składają ślubowanie. Ślubowanie radnego to oświadczenie wiedzy i woli zainteresowanego, z którego wynika, że znane mu są obowiązki związane z funkcją radnego i że wykonania tych obowiązków się podejmuje. Ślubowanie jest skuteczne, jeżeli zostało złożone w taki sposób, że wiadome dla innych radnych jest, że składający ślubowanie zna treść jego roty i oświadcza, że roty tej będzie przestrzegał. Akt ślubowania radnych gminy nie stanowi uchwały rady gminy i nie podlega zaskarżeniu do sądu administracyjnego.
Radni nieobecni na pierwszej sesji rady gminy składają ślubowanie na pierwszej sesji, na której są obecni. Dzień złożenia ślubowania jest bardzo ważną datą w działalności każdego radnego. Od tej daty ustawodawca liczy termin na realizację kilku wymaganych prawem obowiązków.
Oświadczenia majątkowe
Pierwsze oświadczenia majątkowe radni składają w terminie 30 dni od dnia złożenia ślubowania, ostatnie na dwa miesiące przed upływem kadencji (art. 24h ust. 4 usg, art. 25c ust. 4 ustawy o samorządzie powiatowym). Radni wszystkich szczebli samorządu terytorialnego swe oświadczenia majątkowe składają odpowiednio na ręce przewodniczącego rady (gminy, powiatu) oraz sejmiku województwa. Trwająca kadencja organów jednostek samorządu terytorialnego jest pierwszą, w której niezłożenie oświadczenia majątkowego w terminie nie powoduje automatycznej utraty mandatu. Jeżeli termin 30-dniowy nie zostanie przez radnego dotrzymany, to przewodniczący rady w terminie 14 dni od dnia stwierdzenia niedotrzymania terminu wzywa osobę, która nie złożyła oświadczenia do jego niezwłocznego złożenia, wyznaczając dodatkowy czternastodniowy termin. Termin ten liczy się od dnia skutecznego dostarczenia wezwania.
Mimo że ustawodawca wyraźnie tego nie rozstrzyga, w oświadczeniach tych powinien być zobrazowany stan majątkowy osoby w dniu złożenia ślubowania oraz na dwa miesiące przed upływem kadencji. Mają one bowiem obrazować, jak zmienił się majątek radnego w czasie sprawowania funkcji i czy nie wykorzystał on funkcji do nieuczciwego powiększenia majątku.
Do tych oświadczeń nie dołącza się kserokopii PIT-u, ponieważ zazwyczaj ww. oświadczenia są składane w trakcie roku i nie ma możliwości sporządzenia aktualnego PIT-u, który jest podatkowym zeznaniem rocznym. W naszym przypadku nowi radni dysponują tylko zeznaniem za rok 2013, kiedy to często jeszcze nawet nie myśleli o starcie w wyborach. Jednak, co trzeba zaznaczyć, nie wszystkie urzędy skarbowe przyjmują taką interpretację. Niektóre domagają się PIT-ów także do pierwszego oświadczenia. Dobrze jednak, że takie postępowanie jest coraz rzadsze.
Do pierwszego oświadczenia majątkowego radny jest obowiązany dołączyć informację o sposobie i terminie zaprzestania prowadzenia działalności gospodarczej z wykorzystaniem mienia gminy, w której uzyskał mandat, a wójt informację o zaprzestaniu prowadzenia działalności gospodarczej, jeżeli taką działalność prowadzili przed dniem wyboru. Kolejne oświadczenia majątkowe są składane przez radnego i wójta co roku do 30 kwietnia, według stanu na 31 grudnia roku poprzedniego.
Działalność gospodarcza
Jeżeli radny przed rozpoczęciem wykonywania mandatu prowadził działalność gospodarczą, o której mowa w ust. 1 tego artykułu (radni nie mogą prowadzić działalności gospodarczej na własny rachunek lub wspólnie z innymi osobami z wykorzystaniem mienia komunalnego gminy, w której radny uzyskał mandat, a także zarządzać taką działalnością lub być przedstawicielem czy pełnomocnikiem w prowadzeniu takiej działalności), jest obowiązany do zaprzestania prowadzenia tej działalności gospodarczej w ciągu trzech miesięcy od dnia złożenia ślubowania (art. 24f ust. 1a usg).
Niewypełnienie obowiązku, o którym mowa w zdaniu pierwszym, stanowi podstawę do stwierdzenia wygaśnięcia mandatu radnego w trybie art. 383 kodeksu wyborczego.
Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 1 stycznia 2005 r. (sygn. akt II OSK 172/2005) orzekł, że czasowe zawieszenie działalności gospodarczej z wykorzystaniem mienia komunalnego nie może powodować wygaśnięcia mandatu radnego. Oznaczałoby to, że wystarczy, że po uzyskaniu mandatu radny tylko zawiesi swoją działalność gospodarczą – nie musi jej likwidować – aby postąpić zgodnie z ww. przepisami. Jednak ustawa z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (DzU z 2013 r., poz. 672) umożliwia czasowe zawieszenie tej działalności (art. 14a tej ustawy). W praktyce przydatność tego instrumentu dla radnych jest ograniczona, gdyż zawieszenie może trwać maksymalnie 24 miesiące. Ponadto w przypadku wykonywania działalności gospodarczej w formie spółki cywilnej zawieszenie wykonywania działalności gospodarczej jest skuteczne pod warunkiem jej zawieszenia przez wszystkich wspólników. W okresie zawieszenia przedsiębiorca nie może wykonywać działalności gospodarczej i osiągać bieżących przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej. Wydaje się, iż ustawodawca niewystarczająco umożliwił radnym zastosowanie prewencyjnych środków uniknięcia wygaśnięcia mandatu. Bowiem w ich przypadku zawieszenie wykonywania działalności trwa zbyt krótko, by mogło być skutecznie wykorzystane.
Obowiązki dotyczące małżonków
Ponadto radni i ich małżonkowie oraz małżonkowie wójtów, zastępców wójtów, sekretarzy gminy, skarbników gminy, kierowników jednostek organizacyjnych gminy oraz osób zarządzających i członków organów zarządzających gminnymi osobami prawnymi nie mogą być członkami władz zarządzających lub kontrolnych i rewizyjnych ani pełnomocnikami spółek handlowych z udziałem gminnych osób prawnych lub przedsiębiorców, w których uczestniczą takie osoby. Wybór lub powołanie tych osób na te funkcje są z mocy prawa nieważne. Jeżeli natomiast wybór lub powołanie, o których mowa wyżej, nastąpiły przed rozpoczęciem wykonywania mandatu radnego albo przed dniem wyboru wójta lub przed zatrudnieniem na stanowisku sekretarza gminy, powołaniem na stanowisko zastępcy wójta, skarbnika gminy, kierownika jednostki organizacyjnej gminy oraz osoby zarządzającej i członka organu zarządzającego gminną osobą prawną, te osoby są obowiązane zrzec się stanowiska lub funkcji w terminie trzech miesięcy od dnia złożenia ślubowania przez radnego albo wójta czy też od dnia zatrudnienia na podstawie umowy o pracę lub powołania na stanowisko. W razie niezrzeczenia się stanowiska lub funkcji osoba ta traci je z mocy prawa po upływie terminu, o którym mowa wyżej.
Akcje i udziały
Ponadto radni nie mogą posiadać pakietu większego niż 10 proc. udziałów lub akcji w spółkach prawa handlowego z udziałem gminnych osób prawnych lub przedsiębiorców, w których uczestniczą takie osoby. Udziały lub akcje przekraczające ten pakiet powinny być zbyte przez radnego przed pierwszą sesją rady gminy, a w razie niezbycia ich nie uczestniczą one przez okres sprawowania mandatu i dwóch lat po jego wygaśnięciu w wykonywaniu przysługujących im uprawnień – prawa głosu, prawa do dywidendy, prawa do podziału majątku, prawa poboru (art. 24f ust. 5 usg, art. 25b ust. 5 usp). Kategoryczne sformułowanie tego przepisu nakazuje uznać, iż jego dyspozycja jest wykonana tylko wtedy, gdy przed odbyciem pierwszej sesji rady nastąpiło przeniesienie własności udziałów lub akcji (termin ten jest moim zdaniem zbyt krótki). Nie ma przy tym znaczenia, czy radny posiadający taki pakiet uczestniczy w obradach, czy nie. Chodzi tutaj zatem o pierwszą sesję w znaczeniu obiektywnym, a nie subiektywnym.
Zakaz pracy urzędzie
Jeżeli osoba wybrana na radnego pracowała w urzędzie gminy, w której uzyskała mandat, lub była kierownikiem lub jego zastępcą w jednostce organizacyjnej tej gminy, to obowiązana jest złożyć wniosek o urlop bezpłatny w terminie siedmiu dni od dnia ogłoszenia wyników wyborów przez właściwy organ wyborczy (art. 24b usg, art. 24 usp, art. 26 usw).
W przypadku radnego wykonującego funkcję kierownika lub jego zastępcy w jednostce organizacyjnej przejętej lub utworzonej przez gminę w czasie kadencji, termin ten wynosi sześć miesięcy od dnia przejęcia lub utworzenia tej jednostki. Niezłożenie wniosku jest równoznaczne ze zrzeczeniem się mandatu.
Radny otrzymuje urlop bezpłatny na okres sprawowania mandatu oraz trzy miesiące po jego wygaśnięciu. Nie ma znaczenia w tym przypadku, jaki to był rodzaj i okres trwania stosunku pracy. Zakaz ten obejmuje również zatrudnienie na innej podstawie niż stosunek pracy, np. na podstawie kontraktu menedżerskiego (dotyczy np. dyrektorów zakładów opieki zdrowotnej). Dotyczy także osób, które pełnią tę funkcję czasowo, np. na podstawie art. 42 § 4 kp lub tylko na zasadzie pełniącego obowiązki kierownika czy jego zastępcy.
Uzyskanie mandatu to nie tylko prestiż i szacunek społeczeństwa. To także obowiązki, z których trzeba się wywiązywać.
