Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji co roku rozpatruje od kilkunastu do ponad 20 wniosków o zmiany granic gmin. Temat nie tylko dzieli lokalne społeczności, ale też trafia do najwyższych instytucji państwowych – co najmniej dwanaście razy był przedmiotem wniosków do Trybunału Konstytucyjnego. Zainteresowanie sprawą wyraził również Związek Gmin Wiejskich RP oraz Rzecznik Praw Obywatelskich. Eksperci NIST wskazują trzy kluczowe kierunki reform.
1. Zmiany tylko na początku kadencji
Proponuje się, by zmiany granic mogły wchodzić w życie wyłącznie na początku nowej kadencji samorządu. Obecnie obowiązujące przepisy mówią jedynie o początku roku kalendarzowego. Taka praktyka może osłabiać demokratyczną legitymację władz lokalnych, jeśli granice zmieniają się w trakcie trwania ich mandatu. NIST podkreśla, że zmiana w tym zakresie zlikwidowałaby także problem powtarzania wniosków bez odpowiedniego okresu karencji.
2. Obowiązkowe referenda lokalne
Europejska Karta Samorządu Lokalnego wskazuje, że każda zmiana granic powinna być poprzedzona konsultacjami – najlepiej w formie referendum. Tymczasem w Polsce zdarzały się przypadki pomijania tego etapu lub przeprowadzania go w sposób powierzchowny. Eksperci postulują wprowadzenie obowiązkowego referendum lokalnego jako formy konsultacji, z dłuższym czasem na ich przeprowadzenie. Choć wynik referendów miałby charakter doradczy, jego zignorowanie wymagałoby od rządu jasnego i szczegółowego uzasadnienia.
3. System rekompensat finansowych
W przypadku przekazywania fragmentów gminy, które generują ponadprzeciętne dochody, jednostka tracąca powinna otrzymywać czasowe rekompensaty. Proponowany system zakłada pięcioletni okres przejściowy, w którym rekompensata stopniowo malałaby z 100% do 20%. Dodatkowo konieczne jest uregulowanie kwestii przejmowania infrastruktury, której budowa była finansowana kredytem – obecne przepisy często pozostawiają obowiązek jego spłaty gminie, która już nie korzysta z danej inwestycji.
Zdaniem ekspertów, przytoczone propozycje to tylko wstęp do szerszej reformy, która ma szansę ograniczyć napięcia i zwiększyć transparentność procesów zmiany granic jednostek samorządu terytorialnego.
