Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO) rozpatrywał sprawę zgłoszoną przez rodziców ucznia, którzy nieskutecznie ubiegali się o gminne stypendium. Sprawa ta uwypukliła kwestię ochrony praw adresatów programów stypendialnych tworzonych przez samorządy w ramach ustawy o systemie oświaty.
Zgodnie z art. 90t tej ustawy, jednostki samorządu terytorialnego mogą tworzyć regionalne lub lokalne programy wyrównywania szans edukacyjnych dzieci i młodzieży oraz wspierania edukacji uzdolnionych. Po przyjęciu programu organ stanowiący określa szczegółowe warunki udzielania pomocy uczniom oraz młodzieży studiującym na terenie danej jednostki, niezależnie od miejsca zamieszkania. Ustawa ta uwzględnia m.in. przedsięwzięcia sprzyjające eliminowaniu barier edukacyjnych oraz grupy osób uprawnione do wsparcia.
Rodzice ucznia wskazywali na problem związany z bezczynnością dyrektora szkoły, który według skarżących nie przekazał wniosku o stypendium do właściwej komórki urzędu miasta. Domagali się oni również przywrócenia terminu na złożenie wniosku o stypendium. Dyrektor wydziału edukacji stwierdził wtedy, że przywrócenie terminu nie było możliwe z uwagi na brak zastosowania Kodeksu postępowania administracyjnego. W kolejnym roku szkolnym, mimo poprawnego złożenia wniosku, rada pedagogiczna wydała negatywną rekomendację. Rodzice przekonywali, że ich syn spełniał wszystkie wymagania, by otrzymać stypendium, jednakże nie dysponowali narzędziami umożliwiającymi wpływanie na tę decyzję.
Podobne zastrzeżenia pojawiały się również w innych sprawach dotyczących przyznawania stypendiów dla uzdolnionych uczniów. Skargi dotyczyły m.in. niezgodności zasad regulaminu z przepisami, niskiej transparentności działań komisji rozpatrującej wnioski oraz braku możliwości skutecznego odwołania się od decyzji. Chociaż uchwały organu stanowiącego mogły być przedmiotem rozstrzygnięć nadzorczych wojewodów, po rozdysponowaniu środków pokrzywdzeni wydawali się być pozbawieni wystarczającej ochrony prawnej.
Istnieją również rozbieżności interpretacyjne co do formy załatwiania spraw dotyczących przyznawania stypendiów. Nieliczne wyroki sądów administracyjnych nie pozwalają jednoznacznie określić dominującego kierunku orzeczniczego – czy przyznawanie stypendiów powinno odbywać się wyłącznie w formie decyzji administracyjnej, czy też można stosować mniej formalne procedury. Dotychczas stosowanie art. 90t ustawy o systemie oświaty budziło także wątpliwości w rozstrzygnięciach nadzorczych wojewodów, którzy dochodzili do wniosku, że decyzje dotyczące przyznania lub odmowy stypendium powinny być wydawane jako decyzje administracyjne.
Analogiczne zagadnienia pojawiają się również w kontekście stypendiów sportowych przyznawanych na podstawie przepisów prawa miejscowego. Orzecznictwo sądów administracyjnych, w tym Naczelnego Sądu Administracyjnego, wielokrotnie wskazywało, że przyznawanie stypendiów finansowanych przez jednostki samorządu terytorialnego miało charakter decyzji administracyjnej.
W ocenie RPO stanowisko wskazujące, że sprawy stypendialne powinny być rozpatrywane w formie decyzji administracyjnej, zasługuje na uznanie. Zarówno w orzecznictwie sądów powszechnych, jak i administracyjnych przyjmuje się, że o istocie aktu prawnego decyduje jego treść, a nie forma czy nazwa. Decyzja administracyjna, jako jednostronne rozstrzygnięcie organu administracji, wiązała się z obowiązującymi normami prawa administracyjnego i gwarancjami procesowymi, co było kluczowe dla zapewnienia bezpieczeństwa prawnego jednostki.
Trudno jest również jednoznacznie wskazać, dlaczego przyznawanie jednych rodzajów stypendiów przez jednostki samorządu ma odbywać się w formie decyzji administracyjnej, a innych – według mniej formalnych zasad. W ówczesnym stanie prawnym obywatel otrzymuje potwierdzenie o wydaniu decyzji administracyjnej dotyczącej stypendium dopiero wtedy, gdy decyduje się zaskarżyć dany akt lub czynność organu, co nie sprzyja poczuciu bezpieczeństwa prawnego.
Rozstrzygnięcie sprawy w formie decyzji administracyjnej zapewnia stronom szerokie gwarancje procesowe oraz spełnia zasadę jawności i przejrzystości finansów publicznych. Praworządność i transparentność działań administracji stanowią fundament ochrony zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa.
W związku z powyższym RPO zaapelował do minister Barbary Nowackiej o podjęcie inicjatywy ustawodawczej, mającej na celu doprecyzowanie przepisów ustawy o systemie oświaty, tak aby organy odpowiedzialne za przyznawanie programów stypendialnych miały jednoznaczne wytyczne co do formy przekazywania środków – wyłącznie jako decyzji administracyjnych. Jednak, w opinii MEN nie występuje przesłanka, aby narzucić jednostkom samorządu terytorialnego, tworzącym regionalne programy wspierania edukacji uzdolnionych dzieci i młodzieży, normę materialną nakazującą wydanie decyzji administracyjnej w przypadku przyznania np. stypendium motywacyjnego.
