Działania administracji publicznej nie przyczyniły się do zmniejszenia uciążliwości źródeł wytwarzania ciepła dla środowiska i oszczędniejszego gospodarowania energią w procesach dostarczania ciepła – piszą autorzy raportu pt. „Ciepło ucieka, czas ucieka – rozwój efektywnych systemów ciepłowniczych”. Izba podjęła kontrolę ze względu na niski odsetek systemów ciepłowniczych spełniających ustawowe kryteria efektywnych energetycznie (w 2020 r. szacowano je na 17 proc. wszystkich systemów), a także na złą jakość powietrza. Na potrzeby oceny tej ostatniej kraj podzielono na 45 stref. Spośród nich w 2020 r. w 39 strefach (87 proc.) przekroczono limit emisji benzo(a)pirenu, w 16 – pyłu PM10, a w 14 – pyłu PM2,5.
Raport NIK dotyczy zarówno niedostatecznych działań samorządów, jak i ministra właściwego ds. energii. Część kontroli dotycząca samorządów służyła ocenie realizacji zadań własnych gminy w zakresie planowania i organizacji zaopatrzenia w ciepło uwzględniających rozwój efektywnych systemów ciepłowniczych oraz ocenie skuteczności działań JST zmierzających do transformacji systemu ciepłowniczego. Badanie objęło 25 gmin w 10 województwach. Wnioski nie są optymistyczne. Okazało się bowiem, że gminy nie przeprowadzały samodzielnie ani nie zlecały przeprowadzenia w latach 2016–2021 całościowej analizy barier dla rozwoju efektywnych systemów ciepłowniczych. W strategiach rozwoju i lokalnych politykach energetycznych zabrakło docelowej wizji rynku ciepła oraz analizy możliwych do zastosowania środków tak, by unowocześnić procesy dostarczania ciepła mieszkańcom i ograniczyć ich negatywny wpływ na środowisko. Gminy nie wypełniały nawet zadań wynikających z ustawy Prawo energetyczne.
Z analiz częściowych przeprowadzonych przez gminy przy okazji opracowywania dokumentów strategicznych kształtujących gminną politykę energetyczną i programów związanych z poprawą stanu środowiska wynika, że główne przeszkody na drodze do efektywnych systemów ciepłowniczych stanowią:
- wysokie koszty inwestycji (konieczność uzyskania finansowania zewnętrznego),
- brak instrumentów interwencji gminy wobec podmiotów prywatnych będących właścicielami źródła ciepła,
- niestabilna cena gazu,
- niska akceptacja społeczna źródeł spalania paliw alternatywnych (biomasa, RDF).
Blisko 90 proc. skontrolowanych gmin nie dysponowało aktualnymi Założeniami do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe (jedna z gmin nie miała ich wcale), a to dlatego, że gminy nie dokonywały nakazanej ustawą aktualizacji co najmniej raz na trzy lata. Same więc pozbawiały się skutecznego narzędzia planowania i organizacji zaopatrzenia w ciepło, prąd i gaz. Przyjęte przez gminy Założenia niekiedy powielały tylko plany rozwoju przedsiębiorstw ciepłowniczych.
80 proc. skontrolowanych gmin nie wykonało oceny potencjału wytwarzania energii elektrycznej w wysokosprawnej kogeneracji oraz efektywnych energetycznie systemów ciepłowniczych lub chłodniczych na swoim obszarze (ocena ta należy do zadań własnych gminy i stanowi obowiązek ustawowy). W efekcie nie można było określić możliwych do zastosowania rozwiązań na rzecz poprawy efektywności energetycznej infrastruktury ciepłowniczej gmin.
Działania w zakresie modernizacji i rozwoju systemu ciepłowniczego w skontrolowanych gminach nie były do końca skuteczne. Pomimo podjęcia działań projektowych i wykonawczych żaden z systemów ciepłowniczych w okresie objętym kontrolą nie uzyskał statusu efektywnego energetycznie – głównie z powodu konieczności uzyskania finansowania zewnętrznego na realizację inwestycji. W badanym okresie dominującym paliwem wykorzystywanym do produkcji ciepła był węgiel (w 2020 r. jego udział stanowił blisko 69 proc.) – w żadnej z gmin nie powstały odnawialne źródła energii, przez co większość funkcjonujących tam systemów nie spełnia kryteriów efektywności energetycznej i nie może liczyć na zmniejszenie strat ciepła w sieciach.
Gminy nie wywiązywały się również z obowiązków monitorowania realizacji strategicznych programów związanych z poprawą efektywności energetycznej. Dlatego też wśród rekomendacji NIK dla samorządowców znalazły się: przeprowadzenie oceny potencjału wytwarzania energii elektrycznej w wysokosprawnej kogeneracji oraz efektywnych energetycznie systemów ciepłowniczych lub chłodniczych na terenie gminy, zapewnienie organizacji procesu aktualizacji Założeń do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe oraz zapewnienie skutecznych mechanizmów monitorowania realizacji celów strategicznych w zakresie rozwoju systemów ciepłowniczych.
Fot. Pixabay
